انیس اقبالی
انتقال بذر توسط علفخواران اهلي و اهميت آن بر پويايي پوشش گياهي در مراتع شهرستان فريدن
علفخواران در اكوسيستمهايي كه سابقه طولاني چرا دارند باعث بروز تغييراتي در چرخه توليد مثل زايشي گياهان شده و بدين ترتيب پويايي بانك بذر خاك را تحت تأثير قرار ميدهند. با اين حال اين نقش علفخواران و اهميت آن در پويايي و تركيب پوشش گياهي اغلب ناديده گرفته شده است. علفخواران مقادير زيادي از بذر گياهان را خورده و در داخل يا مابين مكانهايي كه در آن چرا ميكنند، انتقال ميدهند. اين موضوع بويژه در اكوسيستمهايي كه در اثر شدت تخريب فاقد ذخيره بذري مناسب در خاك بوده و داراي محدوديت بذري ميباشند، با اهميت تر است بطوريكه احياي طبيعي پوشش گياهي به شدت وابسته به انتقال بذر گونههاي مقصد از منابع بذري دور دست ميباشد. بمنظور بررسي پتانسيل انتقال بذور گياهان توسط علفخواران اهلي در مراتع نيمه استپي منطقه زاگرس مركزي، سطوح مختلف تخريب مراتع (مرتع متوسط تا خوب، مرتع تخريب يافته و مرتع شخم خورده يا ديمزارهاي رها شده) در حوزه آبخيز آقا گل واقع در 200 كيلومتري غرب شهر اصفهان مورد توجه قرار گرفت. ابتدا 12 مكان مرتعي (هر كدام حداقل 1000 متر مربع) شامل 4 تكرار مستقل داراي پوشش گياهي همگن در هر سطح تخريب مرتع انتخاب شد. سپس پوشش گياهي هر مكان (پوشش تاجي، فراواني نسبي و الگوي گل دهي گونهها) در زمان رشد كامل گياهان (خرداد ماه) با 10 پلات 1 مترمربعي كه به روش تصادفي _سيستماتيك در طول 2 ترانسكت 100 متري (به فاصله 10 متر از يكديگر) مستقر شدند، بررسي گرديد.در هر يك از 12 مكان مرتعي در چهار زمان مختلف (خرداد ، تير ، مرداد و شهريور) بطور تصادفي يك نمونه تركيبي سرگين از ده گروه سرگين تازه علفخواران اهلي جمع آوري گرديد (در مجموع 48 نمونه). نمونههاي سرگين سپس در اتاق تاريك و در معرض جريان هواي آزاد خشك شده و از هر كدام يك نمونه 150 گرمي براي اعمال تيمار سرمادهي انتخاب و به مدت 2 ماه در دماي 3 درجه سانتيگراد در يخچال نگهداري شد. سپس تركيب بذري نمونه هاي سرگين در آزمايش هاي جوانه زني در گلخانه به مدت 6 ماه تعيين گرديد. در مجموع تعداد 2039 بذر متعلق به 50 گونه گياهي از 16 خانواده و48 جنس گياهي مختلف از نمونههاي سرگين جوانه زد. تركيب بذري نمونه ها بيشتر شامل گونههاي علفي و خوشخوراكي بود كه به جز انتقال از طريق سرگين شرايط مناسب انتقال روشهاي ديگر را ندارند و بيشتر بذرهاي ريز و زياد توليد ميكنند. به ترتيب بيشترين و كمترين تراكم بذري نمونهها در ماه تير و خرداد مشاهده گرديد. تركيب بذري نمونه هاي سرگين در ابتداي فصل چرا بيشتر شامل گونههاي خوشخوراك و يكساله فورب و در ماههاي انتهايي فصل چرا بيشتر تركيبي از گونههاي با خوشخوراكي كمتر يا غير خوشخوراك و چندساله بود. تركيب بذري نمونههاي سرگين با تركيب گونه اي پلاتهاي پوشش گياهي در محل جمع آوري نمونهها تفاوت آشكاري داشت اما بيشتر در بر گيرنده گونههاي مربوط به مكانهاي مرتعي متوسط تا خوب بود. همچنين بيشترين تعداد گونه و بذر انتقال داده شده از طريق سرگين در نمونههاي مربوط به ديمزارهاي رها شده و مراتع تخريب يافته ثبت گرديد. اين نتايج با همديگر انتقال احتمالي بذر گونههاي مراتع متوسط تا خوب را به ساير مكانهاي مرتعي در سطوح تخريب مختلف اظهار ميدارد. با توجه به زادآوري جنسي اكثر گونههاي گياهي ثبت شده در پوشش گياهي داخل پلاتها، انتقال بذر از طريق سرگين علفخواران اهلي ميتواند نقش مهمي در حفظ و زاد آوري گونه ها و در نتيجه احياي طبيعي پوشش گياهي،در صورت فراهم بودن ساير شرايط محيطي و مديريتي، داشته باشد. نتايج اين تحقيق به عنوان اولين مورد در كشور ميتواند ضمن افزايش دانش انتقال بذر گياهان مرتعي، بطور ويژه در مديريت حفظ و احياي پوشش گياهي در اكوسيستمهاي چرايي كشور بكار گرفته شود.
كلمات كليدي: آزمايشهاي جوانه زني بذر، احياي طبيعي پوشش گياهي، اكوسيستمهاي چرايي، پويايي بانك بذر خاك، مراتع نيمه استپي، منطقه زاگرس مركزي، نمونههاي سرگين.