انیس اقبالی

انتقال بذر توسط علفخواران اهلي و اهميت آن بر پويايي پوشش گياهي در مراتع شهرستان فريدن

 علفخواران در اكوسيستم­هايي كه سابقه طولاني چرا دارند باعث بروز تغييراتي در چرخه توليد مثل زايشي گياهان شده و بدين ترتيب پويايي بانك بذر خاك را تحت تأثير قرار مي­دهند. با اين حال اين نقش علفخواران و اهميت آن در پويايي و تركيب پوشش گياهي اغلب ناديده گرفته شده است. علفخواران مقادير زيادي از بذر گياهان را خورده و در داخل يا مابين مكان­هايي كه در آن چرا مي­كنند، انتقال   مي­دهند. اين موضوع بويژه در اكوسيستم­هايي كه در اثر شدت تخريب فاقد ذخيره بذري مناسب در خاك بوده و داراي محدوديت بذري مي­باشند، با اهميت تر است بطوريكه احياي طبيعي پوشش گياهي به شدت وابسته به انتقال بذر گونه­هاي مقصد از منابع بذري دور دست مي­باشد. بمنظور بررسي پتانسيل انتقال بذور گياهان توسط علفخواران اهلي در مراتع نيمه استپي منطقه زاگرس مركزي، سطوح مختلف تخريب مراتع (مرتع متوسط تا خوب، مرتع تخريب يافته و مرتع شخم خورده يا ديمزار­هاي رها شده) در حوزه آبخيز آقا گل واقع در 200 كيلومتري غرب شهر اصفهان مورد توجه قرار گرفت. ابتدا 12 مكان مرتعي (هر كدام حداقل 1000 متر مربع) شامل 4 تكرار مستقل داراي پوشش گياهي همگن در هر سطح تخريب مرتع انتخاب شد. سپس پوشش گياهي هر مكان (پوشش تاجي، فراواني نسبي و الگوي گل دهي   گونه­ها) در زمان رشد كامل گياهان (خرداد ماه) با 10 پلات 1 مترمربعي كه به روش تصادفي _سيستماتيك در طول 2 ترانسكت 100 متري (به فاصله 10 متر از يكديگر) مستقر شدند، بررسي گرديد.در هر يك از 12 مكان مرتعي در چهار زمان مختلف (خرداد ، تير ، مرداد و شهريور) بطور تصادفي يك نمونه تركيبي سرگين از ده گروه سرگين تازه علفخواران اهلي جمع آوري گرديد (در مجموع 48 نمونه). نمونه­هاي سرگين سپس در اتاق تاريك و در معرض جريان هواي آزاد خشك شده و از هر كدام يك نمونه 150 گرمي براي اعمال تيمار سرمادهي انتخاب و به مدت 2 ماه در دماي 3 درجه سانتيگراد در يخچال نگهداري شد. سپس تركيب بذري نمونه هاي سرگين در آزمايش هاي جوانه زني در گلخانه به مدت 6 ماه تعيين گرديد. در مجموع تعداد 2039 بذر متعلق به 50 گونه گياهي از 16 خانواده و48 جنس گياهي مختلف از نمونه­هاي سرگين جوانه زد. تركيب بذري نمونه ها بيشتر شامل گونه­هاي علفي و خوشخوراكي بود كه به جز انتقال از طريق سرگين شرايط مناسب انتقال روش­هاي ديگر را ندارند و بيشتر بذر­هاي ريز و زياد توليد مي­كنند. به ترتيب بيشترين و كمترين تراكم بذري نمونه­ها در ماه تير و خرداد مشاهده گرديد. تركيب بذري نمونه هاي سرگين در ابتداي فصل چرا بيشتر شامل گونه­هاي خوشخوراك و يكساله فورب و در   ماه­هاي انتهايي فصل چرا بيشتر تركيبي از گونه­هاي با خوشخوراكي كمتر يا   غير خوشخوراك و چندساله بود. تركيب بذري نمونه­هاي سرگين با تركيب گونه اي پلات­هاي پوشش گياهي در محل جمع آوري نمونه­ها تفاوت آشكاري داشت اما بيشتر در بر گيرنده گونه­هاي مربوط به مكان­هاي مرتعي متوسط تا خوب بود. همچنين بيشترين تعداد گونه و بذر انتقال داده شده از طريق سرگين در نمونه­هاي مربوط به ديمزارهاي رها شده و مراتع تخريب يافته ثبت گرديد. اين نتايج با همديگر انتقال احتمالي بذر گونه­هاي مراتع متوسط تا خوب را به ساير مكان­هاي مرتعي در سطوح تخريب مختلف اظهار مي­دارد. با توجه به زادآوري جنسي اكثر گونه­هاي گياهي ثبت شده در پوشش گياهي داخل پلات­ها، انتقال بذر از طريق سرگين علفخواران اهلي مي­تواند نقش مهمي در حفظ و زاد آوري گونه ها و در نتيجه احياي طبيعي پوشش گياهي،در صورت فراهم بودن ساير شرايط محيطي و مديريتي، داشته باشد. نتايج اين تحقيق به عنوان اولين مورد در كشور مي­تواند ضمن افزايش دانش انتقال بذر گياهان مرتعي، بطور ويژه در مديريت حفظ و احياي پوشش گياهي در اكوسيستم­هاي چرايي كشور بكار گرفته شود.

كلمات كليدي: آزمايش­هاي جوانه زني بذر، احياي طبيعي پوشش گياهي، اكوسيستم­هاي چرايي، پويايي بانك بذر خاك،   مراتع نيمه استپي، منطقه زاگرس مركزي، نمونه­هاي سرگين.